"Σήμα κατατεθέν" των σχολικών βιβλίων: η κουκουβάγια ή ο μπούφος;

Θα μπορούσε καθένας από εμάς, να αναρωτηθεί τι βαρύτητα έχουν τα σύμβολα σε μια εποχή, όπως η σημερινή, που αντιμετωπίζουμε τόσα προβλήματα στην καθημερινότητά μας και γιατί κάποιος θα ασχολιόταν με ένα τέτοιο θέμα. Θεωρούμε πως ό,τι έχει σχέση με την εκπαίδευση και την παιδεία, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα για την κοινωνικοπολιτισμική μας ζωή. Σε έναν τόσο ευαίσθητο και συνάμα νευραλγικό τομέα του κοινωνικού βίου, ο συμβολισμός αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Τέτοια σημασία που, αν λανθάνει έστω κι από άγνοια, μπορεί να προβάλει διαφορετικό από το προσδοκώμενο σημαινόμενο. Εάν έχετε φυλαγμένα τα σχολικά σας βιβλία ή εάν έχετε παιδιά που πηγαίνουν στο σχολείο, κοιτάξτε προσεκτικά το σήμα του Οργανισμού Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, που βρίσκεται στο οπισθόφυλλο. Οι περισσότεροι θα παρατηρήσετε, αρχικά, ότι πρόκειται για το γνωστό από την αρχαιότητα σύμβολο της σοφίας, την κουκουβάγια. Ο Ο.Ε.Δ.Β., προφανώς, θέλησε να χρησιμοποιήσει το συγκεκριμένο πτηνό για καθαρά συμβολικούς λόγους. Η περιεκτικότητα των βιβλίων με γνώση, δεν θα μπορούσε να αποδοθεί παραστατικά καλύτερα από το αρχαιοελληνικό σύμβολο της γνώσης και της θεάς Αθηνάς, την κουκουβάγια.
Δυστυχώς, όμως, το πτηνό που απεικονίζεται και σηματοδοτεί επί σειρά ετών τα σχολικά εγχειρίδια δεν είναι άλλο από αυτό που ανήκει στην οικογένεια των γλαυκών, τον μπούφο. Για να γίνει εμφανής η διαφορά χρειάζεται να διευκρινίσουμε τον όρο γλαύκα από τον όρο κουκουβάγια. Με τον όρο "γλαύκα" εννοούμε όλα τα είδη της τάξεως των Γλαυκόμορφων, ενώ με τον όρο "κουκουβάγια" χαρακτηρίζουμε μονάχα τη γλαύκα του είδους "Αθηνά η νυκτία" (Athene noctua). Ο μπούφος ανήκει στην τάξη των γλαυκόμορφων πτηνών και δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως κουκουβάγια. Η χρήση της λέξης κουκουβάγια αποδίδεται μόνο στο είδος γλαύκας Athene noctua.
Ποιά, όμως, είναι η διαφορά της κουκουβάγιας από τον μπούφο; Αρχικά η διαφορά στην εικονογράφηση αυτών των δύο πτηνών, βρίσκεται στο κεφάλι. Στο κεφάλι του μπούφου σχηματίζεται ένα είδος αυτιών, από φτερά, εν αντιθέση με την κουκουβάγια, στης οποίας το κεφάλι δεν υπάρχει αντίστοιχος σχηματισμός. Σκεφτείτε ότι αυτή τη λεπτομέρεια την γνώριζαν οι αρχαίοι έλληνες, αφού το αρχαίο αθηναϊκό τετράδραχμο του 5ου αιώνα π.Χ. φέρει την εικόνα της κουκουβάγιας χωρίς αυτά τα "αυτιά". Αντίγραφο του αθηναϊκού τετράδραχμου υπάρχει σε κάθε ελληνικό σπίτι και σε κάθε ελληνική τσέπη (κι όχι μόνο). Βρίσκεται στη μια πλευρά του ελληνικού κέρματος του ενός ευρώ. Παρατηρήστε και συγκρίνετε το σήμα του Ο.Ε.Δ.Β. με αυτό του ευρώ. Η διαφορά είναι εμφανέστατη στο κεφάλι των δύο αυτών πτηνών.
Επομένως, από τα παραπάνω, εγείρεται ένα ερώτημα. Ποιός ο συμβολισμός (το σημαινόμενο) του εν λόγω εμβλήματος (σημαίνοντος); Όπως γνωρίζουμε ο μπούφος κάνει, περισσότερο, καθιστική ζωή και τον πιο πολύ καιρό, όταν τον παρατηρεί κανείς, δίνει την εντύπωση ότι κοιμάται. Επίσης συνηθίζει να έχει το στόμα του ανοιχτό, με σκοπό να μπουν μέσα έντομα και πουλιά ώστε να τραφεί. Δεν πιστεύουμε, λοιπόν, πως ο συμβολισμός του εμβλήματος έχει, την οποιαδήποτε, σχέση με τον μαθητή και γενικότερα με τη γνώση. Η εικονογράφηση, επομένως, του εμβλήματος των σχολικών βιβλίων μπορεί να χαρακτηριστεί ατυχής κι ελπίζουμε να οφείλεται σε άγνοια ή μάλλον σε απροσεξία.
Πολλές φορές, όμως, από λανθάνουσες καταστάσεις προκύπτουν μεγάλες αλήθειες. Ακόμα και το ίδιο το πρώην Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων είχε ως έμβλημα τον μπούφο αντί την κουκουβάγια, προτού το αλλάξει με την υδρόγειο σφαίρα. Μήπως τελικά ο συμβολισμός αυτός έχει σχέση με την αντίληψη ενός σχολείου που στοχεύει να καταστήσει τους νέους ανθρώπους, ή τα μέλη μιας κοινωνίας, με μειωμένα αντανακλαστικά; Μήπως η εκπαιδευτική πολιτική της χώρας μας, με πρωτεργάτη το Υπουργείο Παιδείας και συντελεστή τον Ο.Ε.Δ.Β., εκφράζεται περισσότερο έχοντας ως σύμβολο τον μπούφο, με την νωχελικότητα και την αδιαφορία που τον διακρίνει; Μήπως οι πολιτικοί και οικονομικοί ιθύνοντες, ανέκαθεν, επιζητούσαν και επιζητούν έλληνες που, ομοιάζοντας με μπούφους, να βρίσκονται σε ημικαταστολή περιμένοντας να γευτούν ό,τι τους δώσουν, δίχως να διεκδικούν τα αυτονόητα ή αυτά που τους ανήκουν; Η δική μας εκτίμηση είναι πως ό,τι και να επιζητούν οι οποιοιδήποτε “κρατούντες”, όσο υπάρχουν άνθρωποι (και ευτυχώς υπάρχουν πολλοί) που κάνουν ορθή ανάγνωση των κοινωνικοπολιτικών πεπραγμένων, τόσο περισσότερο θα δυσκολεύεται η προσπάθειά τους για κοινωνικοοικονομικοπολιτική καταστολή.
Αν επομένως, το Υπουργείο Παιδείας θελήσει να αλλάξει τη σημερινή κατάσταση στην εκπαίδευση, οφείλει να αλλάξει οπτική. Να προβεί σε εμβριθή έλεγχο των προβλημάτων της εκπαίδευσης και να διορθώσει τα κακώς κείμενα. Ίσως να είναι το τελευταίο πρόβλημα η διόρθωση του εμβλήματος των σχολικών βιβλίων, όμως από τις λεπτομέρειες και το συμβολισμό των εμβλημάτων (συμβόλων) φαίνεται η σημασία που προσδίδει η πολιτεία στην εκπαίδευση των πολιτών της. Κι αυτό γιατί το σύμβολο (σημαίνον) είναι η σχηματική απεικόνιση των ιδεολογημάτων και αξιών (το σημαινόμενο) αυτού που το χρησιμοποιεί.